بهرغم وجود خاطره نوستالژیک فضاهای مردمی شهرها و روستاهای قدیمی، اغلب شهرهای امروزی فاقد فضاهایی همچون میدان شهری هستند. البته نگاهی به تاریخ شهرها این نکته را بر ما آشکار میکند که برخی شهرهای تاریخی سابقه میدانهای شهری دارند، اما بیتوجهی به این میراث عظیم طی دهههای گذشته، موجب از بین رفتن این فضاهای پررونق و سرزنده شهری شده است. چرا که آنها لزوما مکانهایی با مراجعهکنندگان خاص نبوده؛ بلکه محلی برای برخورد و رویارویی روابط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهروندان بودند. عدم حفاظت صحیح، برچیدن فعالیتهای عمومی از میدانها و تسلط کامل اتومبیل بر فضای این میدانها، سبب رکود و از بین رفتن نقش اصلی این فضاهای شهری در ایجاد شور و نشاط اجتماعی و رونق اقتصادی شهرها شده بود...
خوشبختانه، در تحولات و گرایشهای اخیر شهرسازی، نشانههای زیادی از توجه به فضاهای شهری و احیا میدانهای شهری به چشم میخورد. چرا که مسئولان شهری، برنامهریزان، طراحان شهری و همچنین خود شهروندان به این نتیجه رسیدهاند که بازآرایی فضاهای عمومی و میدانهای شهری، علاوه بر منافع اقتصادی، در سرزندگی و رونق فعالیتهای عمومی و نیز افزایش شور و نشاط شهروندان موثر خواهد بود.
نگاهی به چند میدان شهری
میدان وحدت (Union Square)، سانفرانسیسکو
میدان وحدت که در مرکز شهر سانفرانسیسکو واقع است و به مرور زمان و در اثر بیتوجهی، فراموش شده و به فضایی راکد تبدیل شده بود، با طراحی مجدد و بازآرایی فضایی که در سال 1997 انجام گرفت، شکوه و رونق تازهای یافته است. این میدان قبلا از فضاهای مجاور خود جدا بود ولی اکنون با قرار دادن پلههایی در اطراف میدان، ضمن برقراری ارتباط با فضاهای مجاور، سرزندگی خاصی نیز یافته است.
این میدان بهدلیل موقعیت و ویژگیهای منحصربفرد خود، بهعنوان یکی از مراکز فعال سانفرانسیسکو؛ هتلها، فروشگاههای بزرگ و تئاترهای اطراف را نیز تحتالشعاع خود قرار داده است. نحوه مدیریت و برنامهریزی برای میدان؛ همانند برگزاری رویدادهای مردمی از جمله عوامل موثر در موفقیت این میدان بهشمار میرود.
میدان del Duomo، میلان
این میدان شاید تنها میدان شهر میلان باشد که تصویر آن در ذهن گردشگران این شهر باقی میماند. این میدان سرزنده، از سه طرف توسط گذرگاههای سرپوشیده مردمی و مغازهها و از سوی دیگر بهوسیله کلیسای تاریخی متعلق به قرن دوازدهم، احاطه شده است. پلههای مقابل کلیسا فضای بسیار مناسبی برای نشستن و ملاقات مردمی ایجاد نموده است. فضای وسیعی که مقابل کلیسا قرار دارد امکان تجمع فروشندگان را میدهد. همچنین کبوتران میدان که منتظر گرفتن غذا از دستان توریستها هستند، نیز منظره بدیعی را در میدان بهوجود میآوردبرنامهریزی این میدان بهگونهای است که هیچگاه از شور و حال میدان کاسته نمیشود و این میدان یکی از نادر مکانهای موفق در طول سال میباشد. به این معنی که همزمان با تغییر فصل، در برنامهریزی رویدادهای جاری در میدان نیز تغییراتی لحاظ میشود. بهعنوان مثال؛ اجرای موسیقی مذهبی مقابل فضای کلیسا، آرایش فضای میدان و قراردادن یک درخت کریسمس بزرگ در مرکز، از برنامههای میدان در فصل کریسمس میباشد. همچنین پیشبینی محلی برای اسکیت روی یخ در فصل یخبندان، حضور مردم در هوای سرد ماه دسامبر را در این میدان تضمین میکند.
اصول میدانهای بزرگ شهری
1ـ درون و برون میدان
همچنانکه خیابانها و پیادهروهای اطراف یک میدان، تاثیر زیادی بر میزان دسترسی و کاربری آن دارند، ساختمانهای پیرامون میدان نیز به همان اندازه تاثیرگذار هستند. تصور کنید یک کتابخانه عمومی در یک ضلع میدان قرار دارد به طوری که دربهای کتابخانه به داخل میدان باز میشوند؛ مردم در محوطه کتابخانه (میدان) و روی پلهها نشسته و مطالعه میکنند و همچنین اتاق مطالعه بچهها میتواند ارتباط مستقیمی با فضای میدان داشته باشد. این ساختمان حتی میتواند یک کتابفروشی، یک کافه یا ... نیز باشد. بنابراین لازمه فعال و سرزنده بودن فضای درونی یک میدان، صمیمی و پرجنب و جوش بودن فضای بیرونی میدان است.
2ـ ایجاد جذابیت و انگیزه برای حضور مردم
هر میدان شهری بزرگ، مکانهای متنوعی درون خود دارد که میتوانند ایجاد انگیزه و کشش کنند. این جاذبه مکانی میتواند از هر نوعی باشد؛ کافههای روباز، آبنماها، مجسمه یا حتی یک رویداد که در میدان رخ میدهد. ضرورتی ندارد رویدادها و جذابیتها در مقیاسی بزرگ باشند، در حقیقت، برخی از بهترین میدانهای شهری جاذبههای متعدد کوچکی در خود دارند که موجب سرزندگی و رونق میدان و گذران زندگی مردم در طول روز میشود.
3ـ ترافیک عبوری و پیاده
از جمله عوامل توفیق میدانها، سهولت دسترسی به آنها است. بهترین میدانها در جهان همیشه آنهایی هستند که بهآسانی و حتی پیاده نیز قابل دسترسی میباشند. خیابانهای اطراف باریک و ترافیکی عبوری آرامی دارند. محلهای عبور عابران پیاده کاملا مشخص هستند و نورها برای عابران پیاده و نه وسایل نقلیه تنظیم شدهاند. درواقع، میدانی که توسط خطوط پرسرعت ترافیکی احاطه شود، از مسیرهای پیاده جدا شده و از ویژگی اساسی حضور دائم انسان محروم میشود.
4ـ طراحی انعطافپذیر
همانند هر فضای عمومی خوب، استفاده از فضای میدان در طی روزها، هفتهها و سالها تغییر میکند. با وجود این، تعداد خیلی کمی از انواع میدانها طوری طراحی میشوند که قابلیت انعطافپذیری در زمانهای مختلف را داشته باشند. از اینرو گاه مسئولان مجبور به تغییر فضای میدان میشوند. رعایت برخی نکات مربوط به شرایط زمانی بهخصوص فصلها در طراحی و اینکه چه عناصر و المانهایی در کدام فصل از سال سبب ایجاد هدف و انگیزه در شهروندان برای حضور در فضای میدان خواهند شد، سبب رونق و کارآمدی بیشتر میدان در تمام مدت سال خواهد بود.
5ـ مدیریت: عمدهترین رویکرد
سیالیت و تغییر درفضای میدان از عواملی هستند که سبب میشوند مردم به دفعات به آن محل مراجعه کنند. یکی از روشهای تحقق چنین اهدافی، به کارگیری مدیریتی است که مهمترین رویکرد آن افزایش سرزندگی و حضور مردم در میدان است. یک مدیریت کارآمد، با آگاهی از روشهای ایجاد احساس آرامش و امنیت در میدان و همچنین ثبات و نگهداری آن در جهت رسیدن به این اهداف کوشش میکند.
6ـ ایجاد تصویر ذهنی و هویت
از نظر تاریخی، میدانها کانونهای اصلی اجتماعات مردمی بوده و حتی گاهی وجود یک میدان در شهر، هویتی خاص به آن شهر داده است. عناصر و المانهای موجود در میدان، از عوامل ماندگاری موثر در تثبیت تصویر شهر در یادها هستند. امروزه خلق یک میدان که هویت خاصی به شهر ببخشد، چالشی عظیم به حساب میآید. این چالش زمانی محتوم خواهد بود که میدانهای بزرگ شهری دوباره احیا شوند.
